Ο κ. Μπόγδανος είναι Διευθυντής της Κλινικής Ρευματολογίας και κλινικής Ανοσολογίας (Ρευματολογικής Κλινικής)στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας και Αναπληρωτής Καθηγητής Παθολογίας και Αυτοάνοσων Νοσημάτων του Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Ειδικεύεται στη διάγνωση και θεραπεία αυτοάνοσων νοσημάτων.
Επικοινωνήστε μαζί του : bogdanos@med.uth.gr
Συνέντευξη: Γεωργία Αγγελοπούλου
Ερώτηση: κ. Μπόγδανε, συζητάμε συνέχεια για τα αυτοάνοσα νοσήματα αλλά δεν είμαι σίγουρη αν για παράδειγμα είναι σπάνια ή συχνά νοσήματα; Υποφέρουν από αυτά πολλοί συμπολίτες μας;
Θα μου επιτρέψετε να απαντήσω στην ερώτηση σας δίνοντάς σας μερικά νούμερα. Μέχρι το 1980 γνωρίζαμε λιγότερα από 50 αυτοάνοσα νοσήματα. Σήμερα, επίσημα έχουν ξεπεράσει τα 90 και αναμένεται μέχρι το 2030 ο αριθμός των αυτοάνοσων νοσημάτων να ξεπεράσει τα 100 και το 2050 τα 130 ίσως και 150. Ο αριθμός τους αυξάνεται διαρκώς. Επίσης το ποσοστό των ασθενών, ειδικά στο δυτικό ημισφαίρο έχει αυξηθεί. Σήμερα γνωρίζουμε ότι ένας στους 10 Αμερικάνους πάσχει από ένα τουλάχιστον αυτοάνοσο νόσημα. Παρόμοια νούμερα έχουμε για την Δ. Ευρώπη. Στην Ελλάδα τα νούμερα προσομοιάζουν εκείνα της Βορειοδυτικής Ευρώπης.
Ερώτηση: Γιατί έχουμε τέτοια τεράστια αύξηση; Πρέπει να ανησυχούμε;
Οι λόγοι της αλματώδους αύξησης είναι πολλοί. Πρώτα από όλα, διαθέτουμε νέες καινοτόμες αιματολογικές και ανοσολογικές εξετάσεις που μπορούν πολύ εύκολα να μας βοηθήσουν στη διάγνωση των νοσημάτων. Δυστυχώς τέτοιες εξετάσεις παλιότερα δεν υπήρχαν και δεν επέτρεπαν την έγκαιρη διάγνωση των νοσημάτων. Πολλές από αυτές ακόμη γίνονται σε ερευνητικά κέντρα σαν το δικό μας, αλλά σε μερικά χρόνια θα γίνονται σε όλα τα εργαστήρια. Με αφορμή τα παραπάνω, θα ήθελα να τονίσω ότι το εργαστήριο μας είναι ένα από τα λίγα στην Ευρώπη που αποτελεί κέντρο αναφοράς προσμέτρησης βιοδεικτών για αυτοάνοσα νοσήματα,. Μάλιστα στην Ελλάδα προεδρεύω της σχετικής επιτροπής που συντονίζει της σχετικής προσπάθειας που γίνεται σε Πανευρωπαικό επίπεδο. Επίσης, η αύξηση των περιστατικών από ότι φαίνεται και από τεράστιες επιδημιολογικές μελέτες είναι πραγματική, δεν οφείλεται δηλαδή μόνο στην ανακάλυψη διαγνωστικών εργαλείων αλλά σε πραγματική αύξηση του ποσοστού και του αριθμού των περιστατικών. Οι λόγοι είναι πολλοί. Ζούμε στην εποχή που όλοι μιλούν για την κλιματική αλλαγή και την επίπτωση στη υγεία. Γνωρίζουμε τώρα ότι η ρύπανση του περιβάλλοντος, η ραδιενέργεια, η μη ικανοποιητική έκθεσή μας στον ήλιο συμβάλλουν στην αύξηση του αριθμού των ασθενών με αυτοάνοσα νοσήματα. Ακόμη και η δυτικού τύπου διατροφή παίζει ρόλο στην εμφάνιση αυτοανοσίας δυστυχώς.
Ερώτηση: Αυτά που μας λέτε είναι εξαιρετικά σημαντικά. Λέτε για παράδειγμα ότι πρέπει να λιαζόμαστε περισσότερο για να προστατευτούμε από τα αυτοάνοσα; Δεν έχουμε αυξημένο κίνδυνο μελανώματος αν εκτεθούμε στον ήλιο;
Όλα με μέτρο. Φυσικά και πρέπει να προστατευόμαστε από τον ήλιο τους καλοκαιρινούς μήνες, ειδικά στην Ελλάδα. Από ότι φαίνεται ωστόσο, ο ήλιος, η σωστότερα ή έκθεση στον ήλιο, είναι η πιο σημαντική πηγή βιταμίνης D, η οποία μας προστατεύει από την ανάπτυξη αυτοανοσίας. Φαίνεται ότι λόγω και του σύγχρονου τρόπου ζωής μας, ακόμη και εμείς που ζούμε στην ηλιόλουστη χώρα μας έχουμε χαμηλότερα επίπεδα αυτής της βιταμίνης από ότι πρέπει. Επομένως, η έκθεση στον ήλιο μπορεί να είναι χρήσιμη, πάντα με μέτρο και χωρίς υπερβολές. Δεκαπέντε λεπτά σε καθημερινή βάση το καλοκαίρι είναι αρκετά, αλλά το κύριο πρόβλημα είναι τους φθινοπωρινούς και χειμερινούς μήνες που θα έπρεπε να εκμεταλλευτούμε τις ηλιόλουστες ημέρες περισσότερο. Όσοι δε έχουν χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D (και για λόγους προστασίας από την οστεοπενία και την οστεοπόρωση) θα πρέπει να λαμβάνουν βιταμίνης D από το στόμα, πάντα φυσικά με τη συμβουλή του ιατρού τους. Μάλιστα πρόσφατη μελέτη της ομάδας μας έδειξε ότι όλα τα σκευάσματα βιταμίνης D που χορηγούνται στο εμπόριο δεν είναι ίδια και χρειάζεται προσοχή, γιατί οι ασθενείς μπορεί να νομίζουν ότι λαμβάνουν την σωστή δόση βιταμίνης αλλά στην πραγματικότητα αυτό να μη συμβαίνει.
Ερώτηση: Αναφέρατε ότι ακόμη και η διατροφή παίζει ρόλο και τονίσατε ότι η δυτικού τύπου διατροφή φαίνεται να είναι βλαπτική. Πόσο σίγουροι είμαστε για αυτό;
Μόλις δημοσιεύσαμε μια μελέτη πάνω στην αξία της μεσογειακής διατροφής και την βλαπτική επίδραση της δυτικού τύπου, δηλαδή της διατροφής με μεγάλο ποσοστό λίπους, αλατιού και υδατανθράκων. Ακόμη και η υπερκατανάλωση ανθρακούχων αναψυκτικών φαίνεται να μη μας προστατεύει ή αν θέλετε να μήν βοηθάει. Δυστυχώς για εμάς τους Έλληνες, είχαμε το μυστικό της ευεξίας και της μακροζωίας, δηλαδή τη προσήλωση στον πιο υγιεινό τρόπο διατροφής, πλούσιο σε όσπριο με χαμηλό ποσοστό κατανάλωσης αλατιού, λιπαρών και κρέατος και το απομακρύναμε από την καθημερινότητά μας.
Ελληνικά προϊόντα και διατροφικές συνήθειες που προστατεύουνε το ανοσοποιητικό μας και ελαττώνουν την πιθανότητα αυτοανοσίας , τα εγκαταλείψαμε από τη διατροφή μας και ίσως αυτό να παίζει σημαντικό ρόλο στην αύξηση του αριθμού των ασθενών με αυτοάνοσα νοσήματα και στην Ελλάδα. Ωστόσο, εγώ είμαι αισιόδοξος. Όλο και περισσότεροι Έλληνες αρχίζουν να ακολουθούν ένα πιο υγιεινό τόπο ζωής με περισσότερο άσκηση και προσοχή στη διατροφή και αυτό θα δράσει ευεργετικά. Θα ήθελα να τονίσω ότι δυστυχώς γίνονται υπερβολές με τα προβιοτικά και τις υπερτροφές και χρειάζεται ειδικά προσοχή γιατί έχουμε φτάσει στο αντίθετο άκρο.
Για παράδειγμα πολλές από τις υπερτροφές αντενδείκνυται για ασθενείς με αυτοάνοσα που λαμβάνουν ανοσοτροποιητικά φάρμακα αλλά αυτό λίγοι το γνωρίζουν. Χρειάζεται ευαισθητοποίηση. Στο παγκόσμιο συνέδριο αυτοάνοσων νοσημάτων που γίνεται τον Μάιο στην Αθήνα, στο οποίο έχω την τιμή να συμπροεδρεύω, αναλύω εκτενώς σε ομιλίες μου το ρόλο της διατροφής. Δεν βοηθούν δυστυχώς και οι ανακριβείς πληροφορίες που δίνονται στο διαδίκτυο και στα ΜΜΕ, όπως και εκείνες των διαφημιστικών διάφορων συμπληρωμάτων διατροφής αγνώστου προέλευσης. Χρειάζεται προσοχή, το τονίζω για πολλοστή φορά και ίσως το αναλύσω εκτενέστερα σε άλλη συνέντευξη.
Ερώτηση: Γιατί οι γυναίκες εμφανίζουν πιο συχνά αυτοάνοσες παθήσεις από ότι οι άνδρες;
Με αφορμή και την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας που εορτάζεται κάθε χρόνο στις 8 Μαρτίου, θα ήθελα να τονίσω, ότι καινοτόμες προσπάθειες για την βελτίωση των συνθηκών και της ποιότητας της ζωής της γυναίκας στη σύγχρονη εποχή γίνονται και στον χώρο της υγείας και ειδικά στο θέμα της ανακάλυψης νέων φαρμάκων και καλύτερων θεραπευτικών επιλογών για την γυναίκα που πάσχει και πρέπει να έχει δικαίωμα σε περισσότερες επιλογές. Γίνονται όμως και τεράστιες προσπάθειες στην έρευνα και ειδικά στην απάντηση του ερωτήματος που θέσατε. Χρειάζεται μεγαλύτερη προσπάθεια και από τους ασθενείς για τη διεκδίκηση των συμβατικών τους δικαιωμάτων. Η Θεσσαλία έχει εξαίρετους ρευματολόγους και ιατρούς άλλων ειδικοτήτων με ειδίκευση σε νοσήματα του ανοσοποιητικού. Το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Λάρισας είναι ένα από τα μόλις δύο στην Ελλάδα που διαθέτει Πανεπιστημιακή Κλινική Ρευματολογίας και Κλινικής Ανοσολογίας, όταν στην Αθήνα δεν υπάρχει ούτε μια. Τα εύσημα για την δημιουργία της κλινικής που εξυπηρετεί τη Θεσσαλία και την Κεντρική Ελλάδα πρέπει να δοθούν στον Καθηγητή Λάζαρο Σακκά που τη δημιούργησε και τη λειτούργησε με την αρωγή των συνεργατών του μέχρι πρόσφατα.
Επιστρέφοντας στο ερώτημα σας, είναι αλήθεια ότι η εμφάνιση αυτοάνοσων νοσημάτων στις γυναίκες είναι μεγαλύτερη από τους άνδρες για την μεγαλύτερη πλειονότητα των αυτοάνοσων παθήσεων. Οι λόγοι είναι πολλοί. Σήμερα αναγνωρίζουμε ότι οι ορμόνες και ειδικότερα οι γυναικείες ορμόνες παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ανοσοποιητικού συστήματος. Από μελέτες φαίνεται ότι οι γυναίκες είναι λιγότερο ευαίσθητες σε λοιμώξεις από ιούς από ότι οι άνδρες. Η τεστοστερόνη που παράγεται από τους άνδρες επιβραδύνει την απάντηση του ανοσοποιητικού σε μερικούς ιούς ενώ τα οιστρογόνα την ενισχύει. Ωστόσο, αυτό κάνει τις γυναίκες πιο επιρρεπείς σε αυτοάνοσες ασθένειες. Επίσης, οι ορμόνες ειδικότερα μετά την εμμηνόπαυση οδηγούν στην ελάττωση των προστατευτικών κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος, γνωστών και ως ρυθμιστικών κυττάρων, και αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης αυτοανοσίας.
Μελέτες και της δικιάς μας ερευνητικής ομάδας, που μάλιστα έχουν βραβευθεί για την επιστημονική τους συμβολή, έδειξαν ότι οι γυναίκες αδυνατούν να «φτιάξουν» τόσα προστατευτικά κύτταρα όσα χρειάζεται το ανοσοποιητικό μας για να αποτρέψει την εμφάνιση αυτοανοσίας.
Ερώτηση: Αυτό είναι πολύ σημαντικό που μας λέτε. Μπορείτε να το αναλύσετε περισσότερο; Είχα την αίσθηση ότι τα αυτοάνοσα νοσήματα προκαλούνται κύτταρα του ανοσοποιητικού μας στρέφονται εναντίον μας. Εσείς μας μιλάτε για προστατευτικά λεμφοκύτταρα. Μπορείτε να το αναλύσετε περισσότερο;
Για πολλά χρόνια γνωρίζαμε ότι τα κύτταρα, οι ιστοί και τα όργανα του ανθρώπινου οργανισμού καταστρέφονται επειδή το ανοσοποιητικό μας στην περίπτωση των αυτοάνοσων νοσημάτων «μπερδεύεται» και αντί να σκοτώσει τα παθογόνα, τα μικρόβια και τους ιούς δηλαδή, στρέφεται ενάντια στον εαυτό μα και καταστρέφει όργανα όπως τα νεφρά, το συκώτι, τα νεύρα, τους πνεύμονες και το δέρμα μας. Για να γίνει αυτό υπάρχουν κύτταρα του ανοσοποιητικού, τα περίφημα λεμφοκύτταρα, που είτε άμεσα είτε έμμεσα μέσω ουσιών που παράγουν καταφέρνουν να καταστρέψουν τους ιστούς μας. Εδώ και μερικά χρόνια, ωστόσο, γνωρίζουμε ότι αυτή η βλαπτική επίδραση μπορεί να εμποδιστεί από τη δράση των ρυθμιστικών λεμφοκυττάρων, που περιορίζουν, ελέγχουν και σε πολλές περιπτώσεις εμποδίζουν τη δράση των βλαπτικών λεμφοκυττάρων. Η ισορροπία, η πιο σωστά η ανισορροπία, μεταξύ των βλαπτικών «δραστικών» και των ρυθμιστικών λεμφοκυττάρων είναι εκείνη που ευθύνεται για την εμφάνιση της αυτοανοσίας. Εμείς πρώτοι παγκοσμίως δείξαμε ότι τα ρυθμιστικά βλαπτικά κύτταρα είναι πολλά περισσότερα από τα νοσήματα όπως το σκληρόδερμα, η ψωρίαση και η ψωριασιακή αρθρίτιδα. Τα αποτελέσματα των εργασιών μας δημοσιεύτηκαν στα πιο έγκυρα ρευματολογικά και δερματολογικά ιατρικά επιστημονικά περιοδικά και οι εργασίες μας βραβεύτηκαν τόσο από την Ελληνική Ρευματολογική Εταιρία, όσο και από την παγκόσμια ερευνητική επιστημονική κοινότητα όταν τα αποτελέσματά μας παρουσιάστηκαν σε συνέδρια στο εξωτερικό. Μάλιστα λόγω της σημαντικότητας των αποτελεσμάτων μας η ομάδας μας, μετά από διαγωνισμό, χρηματοδοτήθηκε από εθνικά και παγκόσμια προγράμματα, για να συνεχίσει το έργο της σε άλλα νοσήματα όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα και η πολλαπλή σκλήρυνση. Μάλιστα σε ένα από αυτά τα προγράμματα, στα οποία είμαστε κύριοι ερευνητές, συνεργαζόμαστε με Ισραηλινούς ερευνητές από το Τελ Αβίβ και Γερμανούς ερευνητές από το Βερολίνο.
Ερώτηση: Αντιλαμβάνομαι ότι οι μελέτες αυτές είναι σημαντικές. Αυτό που θα ήθελα να ρωτήσω είναι πως τέτοια σημαντικά ερευνητικά αποτελέσματα μπορούν να φανούν χρήσιμα σε ασθενείς, για παράδειγμα στην θεραπεία των νοσημάτων;
Πολύ εύστοχη η παρατήρησή σας. Εργαζόμαστε, όχι μόνο εμείς φυσικά, και στο τομέα αυτό. Σας τόνισα τη σημαντικότητα των προστατευτικών ρυθμιστικών λεμφοκυττάρων και την ανάγκη αυτά να υπερτερούν των βλαπτικών δραστικών λεμφοκυττάρων. Δες τε το σαν μια ζυγαριά, που στη μια της άκρη έχει τον ένα τύπο κυττάρων και στην άλλη της άκρη των άλλο τύπο κυττάρων. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια όλη η προσπάθεια των επιστημόνων μας ήταν στην ανακάλυψη θεραπειών που θα καταστρέφουν τα βλαπτικά κύτταρα του οργανισμού. Ακόμη και σήμερα τέτοιες θεραπείες χρησιμοποιούμε πολλές από τις οποίες είναι εξαιρετικά τοξικές και με πολλές παρενέργειες. Σήμερα στρεφόμαστε στην άλλη άκρη της ζυγαριάς και αναζητούμε θεραπείες που αυξάνουν τα προστατευτικά μας λεμφοκύτταρα. Γνωρίζουμε ότι αν καταφέρουμε να το επιτύχουμε αυτό τότε θα θεραπεύουμε επαρκώς τα αυτοάνοσα νοσήματα χωρίς να έχουμε τις τοξικές παρενέργειες των φαρμάκων. Είμαστε πολύ αισιόδοξοι. Σε λίγα χρόνια δεν θα χρειαζόμαστε την κορτιζόνη και άλλα τοξικά φάρμακα για να θεραπεύουμε τους ασθενείς μας. Ήδη πρόσφατη μελέτη μας που δημοσιεύτηκε πριν από λίγους μήνες έδειξε ότι η απρεμιλάστη, ένα καινούργιο φάρμακο με ελάχιστες παρενέργειες, που δίνεται για την θεραπεία της ψωριάσης και της ψωριασιακής αρθρίτιδας δουλεύει κυρίως μέσα από αυτό τον μηχανισμό, δηλαδή τον μηχανισμό αύξησης των ρυθμιστικών «καλών» κυττάρων του ανοσοποιητικού που υπερισχύουν των βλαπτικών. Σκεφτείτε τι θα μπορούσαμε να έχουμε στη θεραπευτική μας φαρέτρα ως φαρμακευτικά όπλα, αν γνωρίζαμε ή ανακαλύπταμε και άλλα τέτοια βιολογικά φάρμακα με παρόμοια δράση. Η έρευνα μας έχει στραφεί προς τα εκεί και τολμώ να πω ότι καινοτούμε σε πανευρωπαικό επίπεδο.